بافت نامتعادل سازمان ملل متحد باعث شده است که جهان به دو گروه اقلیت قوی و اکثریت ضعیف تقسیم شود. این اقلیت قوی که تعداد اعضایش از انگشتان یک دست تجاوز نمی کند، آشکارا برجهان حکمرانی می کند و به گواه تاریخ، همه مصایب و مشکلات جهان را همین اقلیت رقم زده و در این راه به هیچ قانون و معیاری پایبند نبوده است.
آمریکا، روسیه، انگلیس، فرانسه و چین، پنج کشوری هستند که به اعضای دائم شورای امنیت مشهور شده اند و خاطرات ناگواری ازجمله استعمار و استثمار و جنگ از اکثر این ها در ذهن ملت های جهان نقش بسته است.
برخی کشورها چون آلمان نیز که دوری ازا ین قافله قدرت را برنتابیده اند، به هر ترتیب خود را به این پنج کشور چسبانده و ترکیبات جدیدی وارد ادبیات روابط بین الملل کرده اند که «۱+۵»، «G۸» و... ازجمله آنهاست.
دراین سو اما جمع بزرگی از کشورهای مستقل که به هیچ قدرتی تعهدی نداشته و از این جمع و تفریق ها برای چپاول ملت ها جدا مانده اند، در ائتلاف ۱۱۸ عضوی گردهم آمدند تا با تشکیل سازمانی بین المللی خارج از چارچوب سازمان ملل متحد (UN) ناکار آمدی وضع موجود را به تصویر بکشند.
این سازمان عظیم که خود را جنبش عدم تعهد معرفی می کند، این تعریف را از خود به دست می دهد:«عدم تعهد نمادی است از جست و جوی بشر برای صلح و امنیت ملت ها و تلاش برای ایجاد یک نظام سیاسی، اجتماعی و اقتصادی جدید در جهان. عدم تعهد نیرویی حیاتی است برای نبرد علیه امپریالیسم در همه صور و مظاهر آن و همه اشکال سلطه خارجی، عدم تعهد تاکیدی است برحقوق ملت ها برای دنبال کردن استراتژی های مستقل خود درجهت عمران و توسعه، مشارکت در حل و فصل مسائل بین المللی.»
وزیران خارجه کشورهای عضو جنبش عدم تعهد (NAM) از روز گذشته درتهران گردهم آمده اند تا اراده خود را برای همکاری مشترک در دستیابی به آرمان های بلند ملت های جهان مانند صلح، امنیت، توسعه و پیشرفت به نمایش بگذارند.
موضوعاتی که درسند پیش نویس اجلاس تهران برای تصویب وزیران تهیه شده، مباحث مهمی چون جلوگیری از توهین به ادیان، مقابله با تحریم ها و اقدامات زورمدارانه، مقابله با سلطه فرهنگی غرب، اصلاحات سازمان ملل متحد، حمایت از نامزدی کشورهای عضو عدم تعهد برای حضور در نهادهای بین المللی مانند شورای امنیت، تایید صلاحیت دیوان کیفری بین المللی برای رسیدگی به جنایات و تهاجم ها، محکومیت تهمت و اقترا زدن زورمداران به کشورهای عضو عدم تعهد و مقابله با تروریسم و مواد مخدراست.
در مجموع می توان سند تهران را سندی بین المللی، انقلابی، تحول گرا، آینده نگر و مترقیانه دانست که مبنایی برای تنظیم برنامه عمل جنبش عدم تعهد است؛ این برنامه عمل در واقع برنامه کاری و اجرایی جنبش را در آینده ترسیم می کند.
به همین مناسبت، ضروری دیدیم که مروری بر تاریخچه و عملکرد این جنبش در طول ۴۷ سال فعالیت آن داشته باشیم.
در جریان جنگ جهانی، به دنبال شکست دشمن مشترک متفقین، سران ارتش های فاتح، از چهارم تا یازدهم فوریه ۱۹۴۵ در شهر یـالتا واقع درجنوب روسیه گردهم آمدند تا مرزهای خود را درحوزه های نفوذ تعیین شده، مشخص کنند.
در کنفرانس یالتا، روزولت، چرچیل و استالین موافقت کردند که هر یک از سه دولت، منطقه ای ازآلمان را اشغال کرده و اداره امور آن را به کمیسیون نظارت که از فرماندهان عالی نیروهای اشغالگر در برلین تشکیل می شد واگذار کنند.
در این کنفرانس موافقت شد که به جای «جامعه ملل»، یک سازمان بین المللی برای حفظ صلح و امنیت جهان ایجاد شود. درپی این توافق «سازمان ملل متحد» با اهدافی چون حفظ و صلح و امنیت بین المللی، توسعه روابط دوستانه بین کشورها و تأمین همکاری برای حل مسائل اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و بشردوستانه بین المللی تأسیس شد. به این ترتیب، شورای امنیت نیز در قلب سازمان ملل متحد برای حفاظت از منافع قدرت ها شکل گرفت. در همین کنفرانس بود که اصل استفاده از «حق وتو» در شورای امنیت تصویب شد. روزولت در چارچوب این اصل، پیشنهادهای زیر را ارائه کرد:
۱) هر یک از اعضای شورای امنیت یک رأی داشته باشد.
۲) تصمیمات شورای امنیت در مورد مسائل حقوقی باید با هفت رأی موافق اتخاذ شود.
۳) تصمیمات شورای امنیت در مورد مسائل دیگر باید با رأی موافق هفت عضو، شامل رأی موافق پنج عضو ثابت، گرفته شود.
شرط پیشنهاد سوم یعنی «شامل رأی موافق پنج عضو ثابت» موجب برقراری «حق وتو» شد.
● ظهور عدم تعهد
همزمان با پایان گرفتن جنگ و استقرار صلح، اردوگاه فاتحان به تدریج به سوی یک همزیستی خصمانه گرائید. دو ابرقدرت بعد از جنگ، آمریکا و شوروی، تجسم همه جانبه این سیاست خصمانه بودند که در اروپا، آسیا، آفریقا و حتی در سازمان ملل متحد رویاروی یکدیگر قرار گرفتند. ازاین رقابت می بایست دو بلوک سیاسی- نظامی پدید می آمد. یکی در شرق به رهبری مسکو و دیگری در غرب به رهبری واشنگتن. به این ترتیب جهان درگیر جنگ سردی شد که پیامدهای وخیمی به همراه داشت.
نادیده انگاشتن منافع ملل محروم و رعایت نکردن حقوق کشورهای توسعه نیافته یا در حال توسعه، موجب ظهور نهضت های آزادی خواهانه و رشد تشکیلات و سازمان های استقلال طلبانه شد. موج مبارزات ضداستعماری و رهایی بخش قبل از همه، آسیا و خاورمیانه را در بر گرفت و سپس به آفریقا کشیده شد.
به این ترتیب فکر تشکیل کنفرانسی متشکل از کشورهای آسیایی و آفریقایی به وجود آمد که پس از یک رشته تحولات موجب پیدایش جنبش عدم تعهد شد. عدم تعهدیا «عدم وابستگی»، سیاست رهبران کشورهایی شد که صرف نظر از نظام ها و ایدئولوژی های متفاوت، هدف و آرمان مشترکی را دنبال می کردند:
● رهایی از حلقه نفود شرق و غرب
جنبش عدم تعهد در سال ۱۹۶۱ (۱۳۴۰ شمسی) با تلاش رهبرانی چون نهرو (هند)، سوکارنو (اندونزی) جمال عبدالناصر (مصر) و تیتو (یوگوسلاوی) به عنوان نیرویی که به گفته نهرو، «ضدبلوک و نه بلوک» بود، بنیان نهاده شد. نخستین تلاش برای ایجاد همگرایی میان کشورهایی که بعدها به غیر متعهدها معروف شدند در آوریل سال ۱۹۵۵ در کنفرانس باندونگ انجام شد این کنفرانس نگرانی عمیق خود را از تشنج بین المللی و خطر جنگ اتمی اعلام داشت.
در بیانیه کنفرانس باندونگ، از ملت ها خواسته شد که در صلح زندگی کنند و به عنوان همسایگان خوب به توسعه همکاری های دوستانه بر پایه اصول زیر بپردازند:
۱) احترام به حقوق اساسی و انسانی و احترام به هدف ها و اصول منشور سازمان ملل متحد؛
۲) احترام به حاکمیت و تمامیت ارضی همه ملت ها؛
۳) به رسمیت شناختن برابری همه نژادها و برابری همه ملت ها صرف نظر از کوچکی و بزرگی آنها؛
۴) خودداری از مداخله در امور داخلی کشورهای دیگر؛
۵) احترام به حق ملت ها در دفاع فردی یا جمعی، منطبق با منشور سازمان ملل متحد؛
۶) الف) خودداری از به کارگیری نیروهای دفاعی جمعی به منظور خدمت به یک قدرت بزرگ.
ب) خودداری از اعمال فشار به هر کشور از سوی کشور دیگر
۷) خودداری از تجاوز یا تهدید به تجاوز یا استفاده از زور علیه تمامیت ارضی یا استقلال سیاسی هر کشور
۸) حل و فصل همه اختلافات بین المللی از طریق صلح آمیز از قبیل مذاکره، اجماع، داوری یا حل و فصل حقوقی.
۹) ارتقای منافع متقابل و همکاری های دو طرفه
۱۰) احترام به عدالت و تعهدات بین المللی.
به دنبال این کنفرانس، در سال ۱۹۶۱ و با حمایت فیدل کاسترو و مارشال تیتو در کنفرانسی که در یوگسلاوی سابق برگزار شد، سازمان جنبش عدم تعهد موجودیت خود را اعلام کرد.
جنبش غیرمتعهدها که تاکنون ۱۴ نشست در سطح سران کشورهای عضو برگزار کرده است ۵۳ عضو از قاره آفریقا، ۳۸ عضو از قاره آسیا، ۲۶ عضو از آمریکای لاتین و یک عضو از اروپا (بلاروس) دارد.
نخستین نشست سران عدم تعهد با ۲۵ عضو در سال ۱۹۶۱ در بلگراد و چهاردهمین دوره آن نیز در سال ۲۰۰۶ در هاوانا برگزار شده است. درحال حاضر کوبا ریاست دوره ای این سازمان را که ۱۱۸ کشور جهان عضو آن هستند برعهده دارد.
۱۵ کشور و هفت سازمان بین المللی نیز به عنوان ناظر در جنبش عدم تعهد حضور دارند.
● ساختار جنبش عدم تعهد
بنیانگذاران جنبش عدم تعهد و جانشینان بعدی آنها براین باور بودند که با توجه به تنوع جغرافیایی و ایدئولوژیکی کشورهای عضو، در صورت ایجاد ساختارهای رسمی همچون اساسنامه و دبیرخانه داخلی، احتمالاً این جنبش از هم فروخواهد پاشید. زیرا یک سازمان فراملی متشکل از کشورهایی با ایدئولوژی ها و اهداف مختلف هرگز قادر به ایجاد ساختاری اداری و منطقی برای اجرای سیاست هایی که مورد توافق کشورهای عضو باشد، نخواهد بود.
به همین سبب، نوع منحصر به فردی از ساختار اداری در این جنبش شکل گرفت. براین اساس، ساختار اداری جنبش عدم تعهد مانند سایر سازمان های معمول، چندان دارای سلسله مراتب منطقی و حساب شده نیست و همه کشورهای عضو فارغ از اندازه و اهمیت خود از این فرصت برخوردارند تا در تصمیم سازی و سیاست گذاری های جهانی نقش ایفا کنند.
دراین چارچوب، اجلاس سران، مناسبتی است که این جنبش در بالاترین سطح تشکیل جلسه می دهد و کشور میزبان ریاست جنبش و مسئولیت های مربوط از جمله تلاش برای ارتقای اصول و فعالیت های جنبش را از کشور میزبان قبلی برای مدت سه سال تا اجلاس بعدی برعهده می گیرد.
به این ترتیب ساختار اداری جنبش نیز در مدت ریاست کشور میزبان به این کشور سپرده می شود که این وظیفه نیز معمولاً برعهده وزارت خارجه آن کشور قرار می گیرد. علاوه بر این، از آنجا که سران کشورهای عضو جنبش عدم تعهد به طور منظم در اجلاس سالانه مجمع عمومی سازمان ملل متحد با یکدیگر دیدار می کنند و بیشتر کارهای خود را در آنجا انجام می دهند نماینده دائم کشور رئیس جنبش به عنوان وزیر امور عدم تعهد عمل می کند.
به منظور تسهیل مسئولیت های ریاست جنبش تعدادی ساختار با هدف ارتقای هماهنگی میان کشورهای عضو به وجود آمده است که شامل گروه های کاری، گروه های تماس، کمیته های ویژه و سایر کمیته های عدم تعهد است.
آخرین (چهاردهمین) اجلاس سران از ۲۰ تا ۲۵ سپتامبر ۲۰۰۶ در هاوانا پایتخت کوبا برگزار شد. از این تاریخ تا به امروز ریاست جنبش عدم تعهد را کشور کوبا برعهده دارد. صدور بیانیه جداگانه درارتباط با فعالیت های هسته ای جمهوری اسلامی ایران از جمله مهمترین موضوعات مطروحه در این اجلاس بود.
اجلاس آتی سران کشورهای گروه جنبش عدم تعهد نیز قرار است در ژوئیه ۲۰۰۹ در شرم الشیخ مصر برگزار شود.
● جمهوری اسلامی ایران و عدم تعهد
ایران به دلیل پیوستن رژیم پهلوی به پیمان نظامی بغداد نتوانست در نخستین اجلاس سران کشورهای غیرمتعهد (بلگراد ۱۹۶۱) حضور یابد و از آن تاریخ به بعد نیز مسئله عضویت ایران در این جنبش مطرح نشد.
در سال ۱۳۵۷، پس از پیروزی انقلاب اسلامی و در ششمین نشست سران جنبش عدم تعهد در هاوانا، ایران به عضویت این سازمان درآمد. جمهوری اسلامی ایران براساس آموزه های اصلی معمار کبیر انقلاب اسلامی حضرت امام خمینی(ره)، یعنی دکترین نه شرقی نه غربی که به اندیشه عدم تعهد نزدیک است، ترجیح می دهد این جنبش با حفظ استقلال عملی و پویایی موضع گیری، به بازنگری در متن معادلات جهانی مبادرت ورزد این، فصل مشترک مواضع و سخنرانی های مسئولان ایران در نشست های متعدد سران و وزیران خارجه کشورمان از سال ۱۳۵۷ تاکنون بوده است.
شاید بتوان گفت جنبش عدم تعهد یکی از مفیدترین سازمان های بین المللی است که ایران پس از پیروزی انقلاب اسلامی به عضویت آن درآمده است. پس از تثبیت اوضاع سیاسی کشور از سال ۱۳۶۰، ایران بر حضور خود در این جنبش افزود و این جنبش نیز متقابلا اقدامات مثبتی به سود ایران انجام داد که از آن جمله می توان به تلاش برای پایان دادن به جنگ ایران و عراق، محکوم کردن حمله آمریکا به هواپیمای مسافربری ایران در تیر ۱۳۶۷، حمایت از اجرای قطعنامه ۵۹۸ و سایر موضع گیری هایی که با سیاست های جمهوری اسلامی ایران انطباق داشته اند، اشاره کرد. موضوعاتی چون فلسطین، مخالفت با مذهب ستیزی و نژادپرستی، تقاضا برای گشودن بازار کشورهای شمال به روی صادرات کشورهای جنوب از جمله این اقدامات بوده است.
مهم ترین اقدام حمایتی جنبش غیرمتعهدها در قبال کشورمان تلاش برای محکوم نشدن ایران در آژانس بین المللی انرژی اتمی بوده است. در نشست های شورای حکام آژانس که به منظور بررسی فعالیت های هسته ای ایران برگزار شده است غیرمتعهدها با موضع گیری خود از این شورا خواسته اند به دور از فشارهای سیاسی به بررسی دقیق وضع تسلیحاتی همه کشورهای عضو بپردازد.
این جنبش همچنین در پایان چهاردهمین نشست سران در هاوانا در بیانیه جداگانه ای ضمن حمایت از فعالیت های صلح آمیز هسته ای ایران، پیوستن رژیم صهیونیستی را به معاهده منع گسترش سلاح های هسته ای (ان پی تی) خواستار شد.
در نگاه کلی می توان گفت با پیوستن ایران به این جنبش، اندیشه حمایت از تبدیل جنبش به یک سازوکار تأثیرگذار در معادلات جهانی تقویت شده است؛ به ویژه آنکه جمهوری اسلامی ایران به همراه کوبا، مالزی و آفریقای جنوبی در ردیف چهار کشور پیشرو در زمینه بیداری غیرمتعهدها قرار دارد که از زمان پیوستن به این سازمان همواره به ضرورت عملی شدن خواسته های جنبش اهتمام و بر آن تأکید کرده است.
اهم مواضع جمهوری اسلامی ایران که در سخنرانی های مقامات رسمی کشور در اجلاس های سران این جنبش تبلور یافته است عبارتند از: درخواست برای ارتقای نقش جهانی جنبش در عرصه بین المللی با هدف تحقق تساوی حقوق در عرصه بین المللی، نیاز به تجدیدنظر در اصول جنبش به منظور تکمیل فلسفه وجودی عدم تعهد با توجه به مقتضیات و تحولات جهان معاصر، حرکت جنبش به سوی جنبه ایجابی و نقش آفرینی و رهبری در جهان معاصر، لزوم تقویت هویت جنبش براساس صلح، معنویت و محبت و تحقق آرمان های بشری برای غلبه بر ناامنی و تبعیض و بی ثباتی، تلاش برای تصحیح روندهای یکجانبه گرایانه و تبعیض آلود موجود، تقویت جنبش غیرمتعهدها از طریق تعاملات فرهنگی و سیاسی اعضای جنبش، فعال تر کردن ارکان جنبش، توجه به ظرفیت های بالای سیاسی و توسعه صلح و آرامش، بازنگری کلی در اهداف و ساختار شورای امنیت سازمان ملل و تحقق عضویت دائم دارای امتیاز وتو در شورای امنیت بر مبنای گفتمان عدالتخواهی.